« Une espèce de Julien Sorel, mâtiné de Rastignac ». L’apparition des personnages d’arrivistes dans le roman français, polonais et anglais du XIXe siècle, 1830-1914

“A sort of Julien Sorel, crossbred with Rastignac”. The Appearance of the arriviste’s characters in French, Polish and English Nineteenth-Century novel, 1830-1914

„Gatunek Juliena Sorela skrzyżowany z Rastignakiem”. Pojawienie się postaci arywisty w dziewiętnastowiecznej powieści francuskiej, polskiej i angielskiej, 1830-1914

• Auteur / Autrice : Anna Zawiślak-Hanotte
• Direction : Bernard Franco
• Type : Thèse de doctorat
• Discipline(s) : Littérature comparée
• Date : Soutenance le 16/11/2019
• Etablissement(s) : Sorbonne université
• Ecole(s) doctorale(s) : École doctorale Littératures françaises et comparée (Paris ; 1992-....)
• Partenaire(s) de recherche : Equipe de recherche : Centre de recherche en littérature comparée (Paris ; 1981-....)
• Jury : Président / Présidente : Danièle Chauvin
• Jury : Examinateurs / Examinatrices : Andrea Del Lungo, Edyta Kociubińska
• Jury : Rapporteur / Rapporteuse : Guy Ducrey, Fiona McIntosh-Varjabédian

Mots clés

Mots clés contrôlés

Personnages littéraires

Dans la littérature

Statut social

Réalisme (mouvement littéraire)

Mots clés libres

Arriviste

Scène de première apparition

Analyse du discours narratif

Narratologie comparée

Réalisme

Littérature européenne

Balzac

Stendhal

Arrivist

Scene of first appearance

Narrative Discourse Analysis

Comparative narratology

Realism

European Literature

Balzac

Stendhal

Arywista

Scena pojawienia się postaci

Analiza dyskursu narracyjnego

Narratologia porównawcza

Realizm (literatura)

Literatura europejska

Balzac

Stendhal

Résumé

L’emploi du mot arriviste vise souvent à réduire le personnage des romans du XIXe siècle à son portrait psychologique d’un héros atemporel, avançant impitoyablement vers son objectif. Cependant, le rôle qu’il joue dans l’histoire littéraire est plus important. Le modèle de l’arriviste est créé en même temps que le roman réaliste moderne, bien que le terme en lui-même n’apparaisse qu’en 1893. Ce terme caractérise a posteriori toute la génération des personnages littéraires à partir des romans de Stendhal et de Balzac. Issu des changements sociaux et inspiré par l’exemple devenu mythique de Napoléon, l’arriviste est un héros qui reflète la société nationale contemporaine, ce que montrent les vingt-six œuvres du corpus. Il est également une figure du déplacement qui facilite le regard panoramique sur la société et la construction du récit réaliste. Tel un héros de conte moderne, l’arriviste suit un parcours qui constitue la base de son intrigue. Il devient un Argonaute moderne, en quête d’une nouvelle Toison d’Or : la réussite sociale.La carrière de l’arriviste littéraire invite également à la réflexion narratologique et questionne sa relation avec le lecteur. La scène de première apparition du personnage permet au narrateur d’éveiller chez le lecteur les premières impressions qui influencent sa compréhension globale du protagoniste. La triple perspective de la narratologie comparée, des effets de la réception de l’œuvre et des recherches en psychologie sociale, met en évidence les procédés narratifs utilisés par le narrateur. Le succès de l’arriviste dépasse ainsi le monde diégétique et se traduit par la longévité du type littéraire qu’il définit et du terme qui le désigne.

By the use of the word arriviste, the hero of the Nineteen-Century novels is often reduced to his psychological portrait of a timeless character, ruthlessly seeking his aim. Nevertheless, the role that he plays in the history of literature is more important. The model of the arriviste was created at the same time as the modern realist novel, even if the term itself only appeared in 1893. The arriviste characterises a posteriori a whole generation of heroes, beginning with Stendhal’s and Balzac’s novels. Inspired by the social changes and the now-mythical example of Napoleon, the arriviste is a hero that mirrors the national and contemporary society, as the twenty-six novels of the corpus exemplify it. He is also a figure of displacement that facilitates a panoramic view on the society and a construction of the realist narrative. As a hero of a modern tale, the arriviste follows a course on which his story is based. He becomes a modern Argonaut searching for a new Golden Fleece: social success. The career of a literary arriviste raises questions about narratology and his relationship with the reader. The scene of first appearance of the character enables the narrator to kindle the reader’s first impressions that influence the general comprehension of the protagonist. A triple perspective of the comparative narratology, the effects of the work’s reception and the research in social psychology reveals the narrative schemes used by the narrator. Therefore, the success of the arriviste goes beyond the diegetic world. It means also his longevity in the collective memory as a literary type and as a word that describes him.

Termin arywista, używany do określenia postaci z powieści dziewiętnastowiecznej, często redukuje ją do portretu psychologicznego ponadczasowego bohatera, który zmierza do celu bez najmniejszych skrupułów. Jednakże jego rola w historii literatury jest znacznie istotniejsza. Wzór arywisty powstaje w tym samym czasie, co nowoczesna powieść realistyczna, mimo tego, iż sam termin pojawia się dopiero w 1893r. Arywista charakteryzuje a posteriori całe pokolenie postaci literackich, począwszy od bohaterów Stendhala i Balzaka. Inspirowany zmianami społecznymi oraz na wpół mityczną historią Napoleona, arywista jest bohaterem, który ukazuje współczesne społeczeństwo, co widoczne jest w każdej z dwudziestu sześciu powieści z naszego korpusu. Jest on również symbolem przemieszczania się, który ułatwia panoramiczne spojrzenie na społeczeństwo oraz konstrukcję narracji realistycznej. Niczym bohater współczesnej baśni, arywista podąża szlakiem, który stanowi podstawę intrygi powieści. Staje się on współczesnym argonautą, w poszukiwaniu nowego Złotego Runa – sukcesu społecznego. Kariera powieściowego arywisty zachęca również do refleksji narratologicznej oraz stawia problem relacji z czytelnikiem. Scena pierwszego pojawienia się postaci pozwala ona narratorowi na wywołanie pierwszych wrażeń, które wpływają na ogólne rozumienie protagonisty. Potrójna perspektywa narratologii porównawczej, efektów odbioru dzieła i badań z zakresu psychologii społecznej, uwypukla procesy narracyjne używane przez narratora. Tym samym, sukces arywisty wychodzi poza świat diegezy. Jest nim także jego miejsce w pamięci kolektywnej jako typ literacki, jak również kariera lingwistyczna słowa, które go definiuje.