Les animaux dans les sanctuaires : étude contextuelle des statues animalières comme anathemata en Grèce de l'époque archaïque à l'époque hellénistique

Animals in sanctuaries : a contextual study of free-standing animal statues as anathemata in Archaic to Hellenistic Greece

• Auteur / Autrice : Linda Talatas
• Direction : Francis Prost, Nóta Koúrou
• Type : Thèse de doctorat
• Discipline(s) : Archéologie
• Date : Soutenance le 27/11/2017
• Etablissement(s) : Paris 1 en cotutelle avec Ethnikó kai Kapodistriakó panepistī́mio Athīnṓn (Grèce)
• Ecole(s) doctorale(s) : École doctorale Archéologie (Paris ; 1990-....)
• Partenaire(s) de recherche : Etablissement d'accueil : Ethnikó kai Kapodistriakó panepistī́mio Athīnṓn (Grèce)
• Partenaire(s) de recherche : Laboratoire : Archéologies et sciences de l'Antiquité (Nanterre ; 1999-....)
• Jury : Examinateurs / Examinatrices : Francis Prost, Nóta Koúrou, Roland Étienne
• Jury : Rapporteur / Rapporteuse : Eva Simantoni-Bournia, A.A. Laimoú

Mots clés

Mots clés contrôlés

Aspect religieux

Animaux

Sanctuaires -- Grèce

Grèce

Sculpture animalière

Mots clés libres

Offrandes animales

Animaux sanctuaires

Animaux

Grèce ancienne

Statues animales

Animal offerings

Animals sanctuaries

Animals

Ancient Greece

Anathemata animal

Résumé

Cette thèse traite des statues d’animaux dédiées dans les sanctuaires de Grèce continentale, des îles égéennes et de la côte d’Asie Mineure des périodes archaïque à hellénistique. Les statues, les bases de statues et les éventuelles informations épigraphiques découvertes dans des sanctuaires grecs sont rassemblées dans un catalogue archéologique. Les statues d’animaux mentionnées par les auteurs anciens dans leurs descriptions de sanctuaires font l’objet d’un second catalogue littéraire. Une première partie introductive définit le vocabulaire de l’offrande et présente le thème de l’animal dans l’Antiquité. La deuxième partie consiste en une étude contextuelle divisée en plusieurs chapitres, chacun dédié à une catégorie animale figurant au nombre des anathemata statuaires du catalogue archéologique ou littéraire. Chaque catégorie d’animaux a été analysée de manière systématique : l’étude s’intéresse d’abord aux caractéristiques des animaux vivants, leur existence à l’état sauvage ou domestique, leurs utilisations et fonctions au sein de la société et les interactions entre les humains et les animaux. La place des animaux de chaque catégorie dans la littérature ancienne et la mythologie est aussi étudiée, et les diverses représentations d’animaux dans les sanctuaires et dans d’autres contextes sont prises en compte. Les entrées des catalogues archéologique et littéraire ainsi que matériel épigraphique sont présentés de manière typologique à la fin de chaque chapitre de l’analyse contextuelle. Une introduction aux sanctuaires où ont été offertes des statues animales accompagne la présentation des anathemata, et les offrandes sont classées par sanctuaire et par ordre chronologique. Chaque chapitre se clôt sur des interprétations sur le sens des offrandes de statues d’animaux de la catégorie traitée. Le dernier chapitre de l’analyse contextuelle présente brièvement les animaux qui sont souvent représentés dans les sanctuaires mais pas sous forme de statues individuelles – leur absence peut en effet aider à comprendre la présence des animaux représentés. Une partie sur la sculpture suit l’analyse contextuelle et s’intéresse à l’esthétique des statues animales, aux matériaux utilisés, aux prix des anathemata statuaires, aux conditions pratiques de réalisation et d’acheminement, au coût du transport, ainsi qu’à l’identité et la spécialité des artistes qui les exécutaient. Enfin, dans une quatrième et dernière partie, les données observées dans les deux catalogues sont présentées et analysées de manière systématique afin d’en extraire des informations sur le sens des offrandes de statues animalières. Les liens entre les sanctuaires abritant des statues animales, les liens entre les offrandes animalières et les divinités honorées, les implications géographiques et les évolutions diachroniques sont analysés dans cette partie. La place physique des statues animales dans les sanctuaires et le choix des animaux représentés sont aussi étudiés. Les auteurs d’offrandes publiques et privées connus grâce aux inscriptions et sources écrites sont également présentés et comparés ; grâce à ces informations, les offrandes sont étudiées au-delà de leur portée religieuse. Les motivations politiques des offrandes publiques et les implications sociales des offrandes privées, qui varient selon la fortune, le genre et le statut des offrants, permettent de mieux comprendre les raisons implicites qui se cachent derrière les offrandes de statues animalières dans les sanctuaires grecs.

This dissertation focuses on the freestanding statues of animals set as offerings, or anathemata, in Greek sanctuaries of the mainland, the Aegean islands and the coast of Asia Minor from the Archaic to the Hellenistic periods. The surviving statues found in sanctuaries corresponding to the geographical and chronological frames are gathered in a catalogue, and so were the statue bases on which animal statues stood and the epigraphic material linked with freestanding animal dedications. A second catalogue lists the animal statues recorded by ancient travelers in their visits of Greek sanctuaries. A contextual study on each of the animal categories recorded as freestanding anathemata in archaeological or written sources is a necessary step to understanding why these animals were chosen to be represented in statues offered to the gods. Each animal category was systematically analyzed.Their characteristics as live animals, their existence in the wild or in a domestic context, their use and function in society, the existing interactions between humans and animals are addressed. The place of animals in ancient Greek literature and mythology is also studied, and so are their artistic representations, within sanctuaries and in other contexts. The catalogue entries and typology corresponding to the surviving and literarily recorded freestanding anathemata of each animal category are presented at the end of each chapter of the contextual analysis, and so are their inscriptions and dedications, when known. A presentation of the receiving sanctuaries accompanies the presentation of the anathemata, which are classified by chronology and sanctuaries. Interpretations on the meaning of the offerings of animals per category comes at the end of each of the chapters of the contextual analysis. The last chapter of the contextual study gives an overview of the animals which are often represented in sanctuaries but absent from the present catalogues – as their absence might help understand the significance of the animals that are represented. Observations on ancient sculpture follow the treatment of each animal per category and focus on the aesthetics of animal statues, the materials used, the price of the anathemata, the practicalities and cost of their transport, and the identity and specialties of the artists who made them. Lastly, data drawn from the catalogues are presented and analyzed in a systematic manner in order to extract information about the significance of the offering of freestanding animal statues at sanctuaries. The links between the sanctuaries where animals were offered, the links between the dedication of animals and the receiving deities, the geographical implication and the diachronic evolution of the anathemata are analyzed. The physical place of the animal statues within the sanctuaries and the choice of animals are also studied. The public and private dedicators known through inscriptions and written sources are also presented and compared. Beyond the religious gesture, the political motives of public dedications are discussed. The wealth, gender and status of private dedicators enables the understanding of social implications connected to the dedication of animal statues.

Αυτή η διατριβή εστιάζει στα ανεξάρτητα αγάλματα ζώων που παρουσιάζονται ως προσφορές ή αναθήματα σε ελληνικά ιερά της ηπειρωτικής Ελλάδας, των νησιών του Αιγαίου και των παραλίων της Μικράς Ασίας από την Αρχαϊκή μέχρι την Ελληνιστική περίοδο. Τα εναπομείναντα αγάλματα που εντοπίστηκαν στα ιερά που βρίσκονται στο γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο που αναφέρθηκε, οι βάσεις πάνω στις οποίες στηρίζονταν αγάλματα ζώων καθώς επίσης και το επιγραφικό υλικό που σχετίζεται με αφιερώσεις ζωικών αγαλμάτων, συγκεντρώθηκαν σε έναν κατάλογο. Ένας δεύτερος κατάλογος απαριθμεί τα ζωικά αγάλματα που καταγράφονται από τους αρχαίους περιηγητές στις επισκέψεις τους στα ελληνικά ιερά. Για να γίνει κατανοητός ο λόγος για τον οποίο τα ζώα αυτά επιλέχθηκαν να αναπαρασταθούν σε αγάλματα και να αφιερωθούν στους θεούς, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί μια έρευνα για το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται κάθε κατηγορία ζώου που αποτελεί ανεξάρτητο ανάθημα, είτε σε αρχαιολογικές, είτε σε γραπτές πηγές. Έτσι, κάθε κατηγορία ζώων έχει συστηματικά ερευνηθεί και αναλυθεί: τα χαρακτηριστικά τους ως έμψυχα όντα, η ύπαρξή τους στην άγρια φύση ή ως κατοικίδια, η θέση και η αξία τους στην κοινωνία, η αλληλεπίδρασή τους με τον άνθρωπο. Η θέση των ζώων όπως εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία και μυθολογία, καθώς και οι καλλιτεχνικές τους αναπαραστάσεις στα ιερά και σε αλλού, τίθενται επίσης υπό ανάλυση. Οι καταχωρίσεις στον κατάλογο και η τυπολογία που αντιστοιχεί στα διασωθέντα και καταγεγραμμένα στις πηγές ελεύθερα αναθήματα κάθε κατηγορίας ζώων, παρουσιάζονται στο τέλος κάθε κεφαλαίου της ανάλυσης, όπως επίσης και οι επιγραφές ή αφιερώσεις, όταν αυτές είναι γνωστές. Μια παρουσίαση των ιερών συνοδεύει την παρουσίαση των αναθημάτων, τα οποία έχουν κατηγοριοποιηθεί ανά χρονολογία και ιερό. Οι ερμηνείες για τη σημασία των προσφορών ζώων ανά κατηγορία εκτίθενται στο τέλος κάθε κεφαλιού της ανάλυσης. Το τελευταίο κεφάλαιο της αναλυτικής μελέτης παρέχει μια επισκόπηση των ζώων που συνήθως εκπροσωπούνται σε ιερά, αλλά εκλείπουν από τους καταλόγους -κι αυτό διότι η μνεία τους θα μπορούσε να βοηθήσει στην κατανόηση της σημασίας των ζώων που εκπροσωπούνται. Ακολουθούν παρατηρήσεις σχετικά με την αρχαία γλυπτική, που επικεντρώνονται στην αισθητική των ζωικών αγαλμάτων, τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, την τιμή των αναθημάτων, τα πρακτικά ζητήματα και το κόστος της μεταφοράς τους, καθώς και στην ταυτότητα και τις ιδιαιτερότητες των καλλιτεχνών που τα δημιούργησαν. Τέλος, παρουσιάζονται δεδομένα από καταλόγους, τα οποία αναλύονται συστηματικά με σκοπό να προκύψουν πληροφορίες σχετικά με τη σημασία των προσφορών των ανεξάρτητων ζωικών αγαλμάτων σε ιερά. Ακόμα, αναλύονται οι δεσμοί μεταξύ των ιερών όπου τα ζώα προσφέρονταν, οι δεσμοί μεταξύ προσφερόμενων ζώων και θεοτήτων που τα δέχονταν, η γεωγραφική εφαρμογή τους και η διαχρονική εξέλιξη των αναθημάτων. Μελετώνται επίσης φυσικός χώρος των ζωικών αγαλμάτων μέσα στα ιερά και η επιλογή είδους ζώου. Οι δημόσιοι και ιδιώτες αφιέρωτες γνωστοί από επιγραφές ή γραπτές πηγές επίσης παρουσιάζονται και συγκρίνονται. Συ ζητώνται -πέραν της αφιέρωσης ως λατρευτικής πράξης- τα πολιτικά κίνητρα των αφιερώσεων. Ο πλούτος, το γένος, το φύλο και η κοινωνική θέση των ιδιωτών αφιερωτών συσχετίζεται με την κατανόηση των κοινωνικών εφαρμογών που συνδέονται με τις αφιερώσεις ζωικών αγαλμάτων.